حال شکوفایی در زبان گیلکی

ادبیات گیلکی ادبیاتی در حال شکوفایی در زبان گیلکی ست که از خانواده زبان‌های ایرانی گروه شمال غربی ایران و از جمله زبان‌های حاشیه دریای خزر است. در این زبان سه نوع شعر ترانه و شعر تکیه‌ای – هجایی و شعر عروضی را می‌توان مشاهده کرد.

پیشینه

شاید قدیم‏ترین اشعار گیلکی که به صورت‏ مکتوب به دست ما رسیده سروده‏‌های سید شرفشاه‏ گیلانی (تالشی دولابی)باشد که او را نباید با شرفشاه‏ تبریزی اشتباه کرد. وی، بنا به تحقیق دکتر رضا مدنی، ظاهرا در قرن هشتم، مقارن دوران فرمانروایی‏ امیر ساسان گسکری (آغاز فرمانروایی:۷۸۹ هـ) می‏ زیسته‏ است. مزارش در گیل دولاب (در مرز گسکر)، در محلّی به‏ نام گیل چالان (توابع شهرستان رضوانشهر) است. نسخهٔ خطی دیوان او (تاریخ کتابت به احتمال قوی:۸۹۸ هـ)در آکادمی‏ بخارست محفوظ است. دیوان شرفشاه از منابع بسیار پرارزش برای تحقیق در گویش گیلکی و تحول آن است. گویش مردم گیل دولاب‏ پلی میان گویش‏های تالشی و گیلکی شمرده شده هم چنان که گویش تنکابن را واسط میان گیلکی و مازندرانی‏ می‏توان دانست. با نشر برگزیده ادبیات گیلکی، به گردآوری ابراهیم فخرایی، در سال ۱۳۵۸ شمسی، دو بیتی دیگر به‏ این اشعار افزوده شد که«منقول از یادداشت‏ها و جنگ‏ها و ادبیات شفاهی»معرفی شده بود. یک تک بیت منقول در کتاب گیلان توسط کریم کشاورز و یک دو بیتی، که یک بیت از آن در جایی دیگر ضبط نشده‌است، مندرج‏ در مجموعهٔ ترانه‏‌های گیلکی به گردآوری ملکونف و ۲ دو بیتی یادداشتی رضا مدنی را باید بر آنها افزود که جمعا بر ۳۸ دو بیتی و ۴ تک بیت بالغ می‏ رسد. از این اشعار، آنچه در دیوان بازیافته هم آمده باشد انگشت شمار است. دکتر رضا مدنی مقاله‏ ای‏ عالمانه و متمتّع در یادگارنامهٔ فخرایی(نشر نو، تهران،۱۳۶۳)با عنوان«پیر شرفشاه و نگاهی به دیوان‏ بازیافته ‏اش»نوشته که این اطلاعات از آن استخراج شده‏ است.

شعر معاصر

از شاعران معاصر که به گیلکی شعر سروده‏ اند میرزا حسین خان کسمایی را باید نام برد. او به قلم و درم در راه آزادی‏ مبارزه کرد. یار و یاور میرزا کوچک خان جنگلی شد، ادارهٔ روزنامهٔ جنگل را از سومین شماره بر عهده گرفت. مقالات‏ و اشعار انتقادی گیلکی از او بر جا مانده که غالب آنها در سال ۱۳۰۶ ش در مجلهٔ فروغ چاپ رشت، به همّت مدیر آن مجله، ابراهیم فخرایی، گردآوری و منتشر شده‌است. شاعر دیگری که در زمینه‏های اجتماعی و سیاسی به‏ گیلکی شعر سروده محمد علی راد باز قلعه ‏ای(باز قلعه از روستاهای حومهٔ رشت است) متولد ۱۲۸۷ شمسی است‏ که سپس به افراشته معروف شد و پیش از انقلاب اسلامی‏ ایران در دیار غربت از این جهان رفت. او بسیاری از عناصر فرهنگ مردم و اصطلاحات و تعبیرات روستایی‏ اصیل گیلکی را در اشعار گیلکی و فارسی خود وارد کرد. مجموعهٔ اشعارش، که محمود پاینده لنگرودی‏ گیلکی ‏های آن را با ترجمهٔ فارسی، گرد آورده و در سال‏ ۱۳۷۴، تحت عنوان شعرهای گیلکی افراشته محمد علی راد باز قلعه‏ای منتشر ساخته، آینهٔ زندگی و خلقیّات مردم‏ زحمتکش گیلان است. این شاعر نه تنها در میان‏ سرایندگان گیلک شاخص است، بلکه در تاریخ شعر فارسی جایگاه بلندی دارداو با چیره ‏دستی، به زبانی مالامال از مفاهیم‏ نمونه وار با رنگ محلی، نماهای گوناگون زندگی شهری و روستایی گیلانیان و مناسبات اجتماعی آنان را وصف کرده‏ و با بینشی مردمی و تیزبینی فرهنگی، به زبان ساده ولی‏ بکر و بی‏سابقه، خصایص قشرهای گوناگون جامعه را به‏ بیان شاعرانه درآورده‌است، هم از دورهٔ سلطنت رضاشاه، روزنامه فروشی نابیناو سیّار اشعار او را، که به صورت‏ جزوه‏های کوچک چاپ می‌‏شد و بیشتر در انتقاد از خلقیّات اجتماعی بود، در رشت پخش می‏کرد و مردم سر دست می‏ بردند. شالی‏کاران گیلان او را شاعر مدافع‏ حقوق و زبان دل خود می‏دانستند. میرزا ابراهیم خان ملقب به سراج الدیوان و معروف‏ به سراج نیز شعری به گیلکی با عنوان‏ «شکوای مداح» (در استقبال از شعر کسمایی) دارد که‏ خالی از لطف نیست و در نام‏ها و نامدارهای گیلان درج شده‏ است. از شاعران گیلکی سرای نسل جدید، شیون فومنی، رحمت موسوی و محمد ولی مظفری را باید نام برد.

هسا شعر

هساشعر سبکی مدرن از شعر گیلکی و بعداً مازندرانی است که توسّط شاعران گیلک از جمله محمد بشرا، رحیم چراغی و محمد فارسی از اوایل دهه هفتاد پایه‌ریزی شد.