ویژگی‌های کلی شعر نو فارسی

حسین معصومی همدانی: جریانی را که از دهه‌ی سوم قرن بیستم میلادی در شعر فارسی آغاز شد به نام‌های «شعر نو» و «شعر جدید» می‌شناسند. علت این نام‌گذاری تفاوتی است که میان این نوع شعر و شعر قدیم فارسی به لحاظ محتوا و صورت وجود دارد. این تفاوت به‌اندازه‌ای است که به مدت چند دهه بسیاری حتی از اینکه شعر نو را به‌عنوان شعر بپذیرند سر باز می‌زدند و شاعران نوسرا باید به شیوه‌های مختلف می‌کوشیدند تا حقانیت راهی را که برگزیده بودند نشان می‌دادند. علت دشواری پذیرش شعر نو نیز این بود که این گونه شعر از جهانی دیگر سخن می‌گفت که برای آشنایان با شعر قدیم به‌کلی بدیع و حتی بدعت‌آمیز بود. در واقع شعر نو فارسی، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی ایران در قرن اخیر است که هم تمامی تحولات فکری و اجتماعی و سیاسی این قرن را همراهی کرده و هم زبانی برای بیان این تحولات بوده است.
به تفاوت‌های شعر نو و قدیم می‌توان از زوایای مختلفی نگاه کرد. هرچند در این مقاله زاویه‌ی دید من تاریخی است، اما سعی می‌کنیم به‌جای وارد شدن در بحث‌های کلی تفاوت‌های شعر نو و قدیم را از راه بررسی و تفسیر یک شعر کوتاه توضیح بدهم. این شعر از احمد شاملوست که معمولاً یکی از مهم‌ترین نمایندگان جریان شعر نو شمرده می‌شود

اولین ویژگی این شعر این است که عنوان دارد. در شعر کلاسیک فارسی، معمولاً تنها مثنوی‌ها عنوان داشتند و چون بسیاری از این مثنوی‌ها هم از داستان‌های آشنا یا موضوعات جاافتاده سخن می‌گفتند عنوان آن‌ها چیزی نمی‌گفت جز این که موضوع کلی شعر را بیان می‌کرد. عنوان‌هایی چون «شیرین و فرهاد»، «لیلی و مجنون»، «پیر و جوان» و غیره. خوانندگان شعر، به دیدن این عنوان‌ها، خود را در فضایی آشنا می‌یافتند؛ زیرا بسیاری از ایشان داستانی را که مثنوی حکایت می‌کرد از پیش می‌دانستند. بعضی از این عنوان‌ها هم به‌قدری کلی بود که چیزی را بیان نمی‌کرد. اما در این شعر شاملو عنوان جزئی از شعر است. به این معنی که وقتی شعر را می‌خوانیم دوباره برمی‌گردیم و در عنوان آن و ربط آن با خود شعر تأمل می‌کنیم. ما نیز در پایان این مقاله دوباره به‌عنوان آن خواهیم پرداخت.
ویژگی دوم این شعر، منثور بودن آن است. بااینکه نیما، بنیان‌گذار شعر نو فارسی، وزن و قافیه را از ارکان شعر می‌دانست، این شعر نه وزن دارد و نه قافیه. حتی از آن نوع موسیقی که در شعرهای متأخر خود شاملو می‌بینیم در آن خبری نیست. تنها چیزی که، از لحاظ صوری. نشان می‌دهد که سروکار ما با یک شعر است و نه با قطعه‌ای به نثر، تقطیع این شعر است. به‌جای شعر قدیم، که به بیت‌ها و هر بیت به مصرع‌هایی تقسیم می‌شد، این شعر به سه بند تقسیم می‌شود. هر بند هم یک مطلب را بیان میان می‌کند. بنا بر این، به لحاظ صوری، این شعر نقطه‌ی مقابل یک قطعه شعر قدیم فارسی است. گویی شاعر آگاهانه می‌خواهد از هر چه از لحاظ زیبایی‌شناسی شعر قدیم جزو ذاتی شعر شمرده می‌شود دور شود.
در میان شاعران بزرگ جدید فارسی، هیچ شاعری به‌اندازه‌ی شاملو، به‌ویژه در نخستین شعرهایش، به مصاف شعر قدیم نرفته است. در یکی از شعرهایش او شعر قدیم را «شعر پیر» می‌نامد و می‌گوید که به جنگ این نوع شعر برخاسته است. در قطعه‌ی معروفی به نام «شعری که زندگی است» وی مبانی یک بوطیقای جدید را بیان می‌کند. شاملو در این شعر می‌خواهد که شاعر به‌جای اینکه زینت بزم‌های درباری باشد به خدمت مردم کمر ببندد و اجزای شعرش را از زندگی معمولی و «از بین مردمان خیابان» انتخاب کند.
قطعه‌ی «لوح گور» به‌ظاهر چنین شعری نیست، زیرا هیچ گونه معارضه‌جویی آشکار در آن نیست. اما در واقع این شعر، به لحاظ تصویرپردازی و از نظر آنچه می‌توان آن را مضمون شعر خواند، به‌نوعی پارودی (parody) شعر قدیم است.
از عنوان این شعر آغاز کنیم: «لوح گور». سرودن شعر برای سنگ قبر شاعر در میان شاعران قدیم سنت مرسومی بوده است. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های این نوع، شعری است که پروین اعتصامی، نزدیک به دو دهه پیش از سروده شدن شعر شاملو، برای سنگ گور خود سروده است. گویی شاملو با انتخاب این عنوان می‌خواهد این پندار را در خواننده ایجاد کند که با مضمونی آشنا و قالبی شناخته سروکار خواهد داشت؛ می‌خواهد خواننده گمان ببرد که شعر او بخشی است از یک سنت دیرینه. اما تازگی این شعر در این است که شاملو هیچ یک از توقعاتی را که خواننده‌ی آشنا با این نوع شعرها دارد برآورده نمی‌کند. از مضمون‌هایی که معمولاً در شعرهایی می‌بینیم که برای نقش شدن بر سنگ گور سروده شده‌اند در این شعر خبری نیست. شاعر نه به شاعری خود می‌بالد، نه از کوتاهی عمر شکوه می‌کند، نه از رهگذرانی که بر خاک او می‌گذرند طلب آمرزش می‌کند و نه خواننده را نصیحت می‌کند.