تراریخته یعنی چه ؟

گیاه تراریخته به گیاهی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته باشد. این تغییر معمولاً جهت بهبود مقاومت گیاه به برخی آفات یا بیماری‌های گیاهی و برای بهبود عملکرد گیاه و بهره‌وری کشاورزی صورت می‌گیرد.

غالباً هدف از مهندسی ژنتیک در گیاهان انتقال یک یا چند ژن به گیاه می‌باشد که در صورت موفقیت یک ویژگی جدید به گیاه می‌بخشند. این ویژگی جدید معمولاً در گیاهان هم خانواده یافت نمی‌شود. به همین دلیل انتقال ژن یا ژنهای عامل این ویژگی، که گاهی در گیاهان غیر هم خانواده یا حتی موجود زندهٔ دیگر مانند یک گونهٔ باکتری موجود می‌باشد، از طریق روشهای متداول اصلاح نباتات محقق نخواهد شد. نمونه‌های استفاده از گیاهان تراریخته با صفتی چون مقاومت به یک آفت، بیماری یا خشکی را می‌توان در کشاورزی مدرن یافت. گیاهان تراریخته در صنعت داروسازی جهت تولید صنعتی برخی ترکیبات با کاربرد پزشکی نیز استفاده می‌شوند.

علیرغم فواید بسیار و به تبع آن علاقه‌مندان زیاد در بین محققین و کشاورزان، استفاده از گیاهان تراریخته منتقدینی دارد. این انتقادات بر اساس ملاحظات اکولوژیکی و اقتصادی می‌باشد چرا که موجودات تراریخته غالباً به درخواست ابداع کنندگان آنها تحت قوانین مالکیت معنوی محافظت می‌شوند. این منتقدین همچنین به بحث سلامت مواد غذایی تولید شده با گیاهان تراریخته می‌پردازند.

در ایران اولین محصول کشاورزی تراریخته رقمی از برنج است که در برابر کرم ساقه خوار برنج Chilo suppressalis مقاوم است. اگرچه تراریزش برنج چندسالی است که در ایران آغاز شده است ولی به دلیل سرسخت بودن برنج به تراریزش که خود از دشوار بودن کشت بافت آن ناشی می شود، این رویکرد متوقف شده است و به بسیاری از ارقام برنج بومی ایرانی تعمیم نیافته است. در قیاس با کشورهایی چون هند و چین و ژاپن، تاکنون تلاش های اندکی به منظور کشت بافت برخی از ارقام برنج بومی ایرانی صورت پذیرفته است، که این مهم مستلزم تلاش بیشتر محققین در این زمینه می باشد.

اولین شرکت تولید کننده محصولات تراریخته

شرکت مونتسانو بزرگترین شرکت تولید کننده بذر تراریخته در دنیا است یک شرکت آمریکایی است. شرکت مونسانتو در ابتدا یک شرکت تولیدکننده مواد شیمیایی مانند ساخارین، د.د.ت، آلاینده‌های خطرناک مانند PCBs یا ترکیبات پلی کلره بی فنیل و عامل نارنجی بوده، در حال حاضر به عظیم‌ترین شرکت جهان در عرصه فناوری‌های زیستی تبدیل شده است. از سوی دیگر مانسنتو در کنار ترکیبات علف‌کش، گیاهانی را تولید می‌کند که در مقابل این ترکیبات مقاوم هستند. در حال‌حاضر در ژنوم بخش عمده‌ای از گیاهان تولیدشده توسط این شرکت مانند دانه‌های روغنی سویا و کانولا گونه‌ای از کلزای تراریخته-، ذرت و چغندر قند این ژن‌های مقاوم به کار گرفته شده‌اند.

مراحل تولید

یافتن صفات تازه
دستیابی به ژن‌ها
الحاق ژن تازه به ژنوم گیاهی
دالان‌های رشد و گلخانه‌های خودکار
کاشت با تراکتور هوشمند
زمان آشکارشدن ژن‌ها فرامی‌رسد

منتقدان تراریختگی

منتقدان محصولات تراریخته معتقدند فعلاً در مورد تولید انبوه محصولات کشاورزی تراریخته صبر و تأمل شود، چرا که در آینده ممکن است دانش آن پیشرفت کند و زوایای پنهان این علم و تکنولوژی آشکار شود.^[^{نیازمند منبع}^] محصولات تراریخته یا جانداران دستکاری‌شده ژنتیکی حاصل دستکاری ژنتیکی موجودات زنده اعم از گیاه و دام است. هدف از این دستکاری پاسخ به سیل مصرف حاصل از سبک زندگی سرمایه‌داری با طمع سودآوری بیشتر به دنبال تولید حداکثری با بهترین سر و شکل ظاهری فراورده است. از آنجا که علم بشر در حوزه مهندسی ژنتیک محدود است و از توانایی تاثیرگذاری و مدیریت همه خصوصیات فراورده نهایی برخوردار نیست و دقیقاً نمی‌داند حاصل پیوند ژنتیکی مثلاً ماهی و گوجه‌فرنگی یا ویروس و ذرت چه خواهد شد و لذا عاقبت مصرف کننده چنین فراورده‌ای اعم از دام یا انسان به بیماریهای نا معلوم ختم می‌شود.

مضرات محصولات تراریخته

واکنش آلرژیک: دستکاری ژنتیکی باعث ایجاد پروتئین‌هایی در گیاه یا جانور جدید می‌شود که ممکن است برای بدن انسان به عنوان عامل بیگانه شناسایی شده و منجر به ایجاد واکنش آلرژیک شود.^[^{نیازمند منبع}^]
نامناسب برای محیط زیست: بقایای این جانداران برای محیط زیست نامناسب است و تا مدت‌ها به صورت مخفی در طبیعت باقی می‌ماند.^[^{نیازمند منبع}^]
کاهش تنوع زیستی: تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی ارگانیسم‌ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آن‌ها می‌کاهد.^[^{نیازمند منبع}^]
کاهش کارایی آنتی بیوتیک‌ها: به دلیل تغییرات ژنتیکی، این محصولات به ویروس‌ها و باکتری‌ها مقاوم می‌شوند؛ خاصیت آنتی بیوتیکی خود را در بدن اعمال می‌کنند و از کارایی آنتی بیوتیک‌های دارویی می‌کاهند.

طعم غیر متداول: به دلیل تغییر در ساختار این محصولات، طعم متفاوتی خواهند داشت.^[^{نیازمند منبع}^]
نامناسب از جهت تغذیه‌ای برای انسان‌ها: این محصولات باعث ایجاد بیماری‌های جدید در انسان می‌شوند و در بسیاری از گونه‌های حیوانات مانند موش‌ها و پروانه‌ها باعث مرگ شده‌اند.^[^{نیازمند منبع}^]
سلاح بیولوژیک: بسیاری از کشورها از این محصولات به عنوان سلاح بیولوژیک علیه دشمنان خود استفاده می‌کنند.

فواید محصولات تراریخته

تولید محصولات قوی تر: محصولات تراریخته در برابر بیماری‌ها مقاوم هستند.
محافظت محیط در برابر سموم: به دلیل اینکه محصولات تراریخته نیاز کمتری به سم پاشی از طریق مواد شیمیایی دارند باعث محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت‌کش‌ها می‌شوند.
ماندگاری بیشتر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه‌ای محصولات مدت زمان بیشتری با کیفیت باقی می‌مانند.
جنگل زدایی کمتر: با افزایش جمعیت دنیا، نیاز به تخریب جنگل‌ها بیشتر می‌شود اما اگر غذای کافی برای این جمعیت فراهم شود نیازی به جنگل زدایی نیست.
کاهش گرم شدن زمین: در صورت دستکاری ژنتیکی گیاهان آن‌ها می‌توانند دی اکسید کربن بیشتری مصرف کرده و اکسیژن بیشتری را به اتمسفر برسانند که پدیده گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد و باعث کاهش گرم شدن زمین می‌شود.
کاهش قیمت غذا: اگر تولید محصولات زیاد شود قیمت آن‌ها کاهش می‌یابد.
تولید محصولات جدید: با دستکاری ژنتیکی محصولاتی به دست می‌آید که می‌توانند در هر محیطی رشد کنند. مثلاً تولید گوجه فرنگی در زمین نمکی.
مقاومت در برابر حشرات: این محصولات به دلیل مقاومت در برابر حشرات نیاز کمتری به حشره کش‌ها دارند.

محصولات تراریخته همانقدر که می‌توانند دارای کیفیت بهتری باشند ، ممکن است خطرات ناشناخته‌ای برای انسان و محیط زیست داشته باشند .

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ گیاه تراریخته به گیاهی اطلاق می‌شود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته باشد و این تغییر معمولاً جهت بهبود مقاومت گیاه به برخی آفات یا بیماریهای گیاهی و برای بهبود عملکرد گیاه و بهره وری کشاورز صورت می گیرد.

غالباً هدف از مهندسی ژنتیک در گیاهان انتقال یک یا چند ژن به گیاه می‌باشد که در صورت موفقیت یک ویژگی جدید به گیاه می بخشد. نمونه‌های استفاده از گیاهان تراریخته با صفتی چون مقاومت به یک آفت، بیماری یا خشکی را می‌توان در کشاورزی مدرن یافت.

تاریخچه گیاهان تراریخته

به‌کارگیری روش‌ها و فنون مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی به طور جدی از سال 1983 آغاز و روندی به شدت رو به رشد را به ویژه در قلمرو اصلاح گیاهان زراعی استراتژیک، طی کرد. پیشرفت در این حوزه، فوق‌العاده چشمگیر است. به‌طوریکه در مدتی کمتر از هشت سال، سطح زیر کشت گیاهان دست‌ورزی شده ژنتیکی (Transgenic)، وسعتی بالغ بر 60 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان را به خود اختصاص داد. به این ترتیب، مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی به منظور تأمین امنیت غذایی جمعیت رو به رشد جهان وارد عمل شده و مواد غذایی دستکاری شده ژنتیک (GMOs) به تدریج وارد بازار شد.
در سال 1986 نخستین آزمایش‌های مزرعه‌ای، با تنباکوی تراریخته، در امریکا و فرانسه صورت گرفت. چین نخستین کشوری بود که در سال 1990، تولیدگیاهان تراریخته (تنباکو) را به شکل تجاری آغاز کرد. امریکا، دومین کشوری بود که در سال 1994، گیاه تراریخته گوجه‌فرنگی را به شکل تجارتی تولید نمود. پس از آن، در فاصله سال‌های 1995 تا 1996، 35 گیاه تراریخته تولید شد که حدود 80 درصد آن‌ها مربوط به دو کشور امریکا و کانادا بودند. تا سال 1999، بین 25 تا 45 درصد تولید برخی از محصولات اصلی زراعی (ذرت، سویا و غیره) در امریکا، با استفاده از گیاهان تراریخته صورت می‌گرفت. درحال حاضر، حداقل 25 درصد از سطح زیر کشت ذرت تراریخته و 40 درصد از سطح زیرکشت سویای تراریختة جهان در امریکاست.

مزایا محصولات

وارد کردن ژن‌های فراوان (مربوط به صفات مختلف) به ده‌ها گونه گیاهی مانند گندم، جو، گوجه‌فرنگی، ذرت، سیب زمینی، سویا، پنبه، مارچوبه، تنباکو و چغندرقند جهت اصلاح یا بهبود فرآورده‌های کشاورزی، امکان تغییر ژنتیکی در راه‌های بیوسنتزی گیاهان برای تولید انبوه موادی مانند روغن‌های خوراکی، موم‌ها، چربی‌ها و نشاسته‌ها که در شرایط عادی به میزان بسیار جزیی تولید می‌شوند و کنترل آفات زیستی، تنها نمونه‌های کوچکی از کاربردهای گسترده گیاهان ترانس‌ژنی (تراریخته) را شامل می‌شوند.
احیای مراتع و جنگل‌ها و حفظ تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری در مناطق کویری و بیابانی از دیگر عرصه‌های کشاورزی است که با کمک بیوتکنولوژی روند سریع‌تری یافته است. برای مثال، بیوتکنولوژیست‌ها با شناسایی، تکثیر و پرورش گونه‌های واجد ژن‌های مقاومت به نمک، گیاهان مقاومی مانند کاکتوس‌ها، کاج و سرو اصلاح شده‌ای را تولید کرده‌اند که قابلیت رشد و تکثیر در مناطق سخت بیابانی را پیدا کرده‌اند. همچنین به کمک روش‌های بیوتکنولوژی، از جلبک‌ها و گل‌ولای موجود در دریاها، ترکیبات و کودهای زیستی سودمندی را برای حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی تولید می‌کنند.

معایب محصولات

با پیشرفت محصولات تراریخته در جهان و به زیر کشت رفتن میلیاردها هکتار زمین و عرضه محصولات به بازارهای مناطق مختلف جهان، زمزمه مخالفت و انتقاد نسبت به این محصولات بالا گرفت و به تبع آن در کشور ما هم از همان سال‌ها کارشناسان و مسوولان وقت در مقابل طرفداران مهندسی ژنتیک و محصولات حاصل از آن ایستادند و تاکید کردند که برخلاف ادعاها سطح زیر کشت محصولات تراریخته، در کشورهای پیشرفته جهان از جمله در اروپا خیلی کم است.

بر اساس برخی تحقیقات انجام گرفته در جهان ، محصولات تراریخته همانقدر که می‌توانند دارای کیفیت بهتری باشند ممکن است خطرات ناشناخته‌ای برای انسان و محیط زیست داشته باشند .

نتایج تحقیقات دانشمندان در برخی کشورها نشان می‌دهد که در ساکنین مجاور به مزارع و روستاهایی که بذرهای تراریخته کشت می‌شود، عوارضی چون حساسیت‌های شدید پوستی، آلرژی شدید دستگاه ایمنی بدن، صدمه به مخاط به ویژه بویایی و تا 90 درصد تخریب پروتئین سلولی و بروز سرطان های مختلف مشاهده شده است.

در همین حال بسیاری از سازمان‌های علمی و زیست‌محیطی جهانی نسبت به خطرات استفاده از گیاهان ترانس‌ژنیک یا تراریخته و احتمال پیدایش بیماری‌های غیرقابل پیش بینی و درمان، و نیز اختلالات ژنتیکی هشدار داده‌اند.

برخی رخدادها در دیگر کشورهای جهان از جمله کشورهای آسیای جنوب شرقی، روسیه و امریکا به این نگرانی ها دامن زده است . به طوری که اتحادیه اروپا، آلمان و آمریکا نیز بر موضوع حساس شده و تمهیداتی جدی برای کشت ، مصرف و تجارت این محصولات گذارده اند .

اما غالب کارشناسان بیوتکنولوژی و اصلاح نباتات ، این نکات را قبول نداشته و ادعا می‌کنند که این ها گزارش‌ها دروغ و دور از واقعیت است .و تنها به فواید این محصولات اشاره دارند.

بخش مهم

با توجه به اینکه در برنامه پنجم توسعه کشور مقرر شده که 25درصد سطح زیر کشت در کل کشور مربوط به محصولات ارگانیک بوده است، اما در ایرانهم اکنون تنها یک درصد سطح زیر کشت محصولات ارگانیک و 99 درصد محصولات تراریخته استو ان در حالی است که حتی در ایران محصولات تولید شده ز این روش دارای برچسبر مربوط که نشان دهنده ترریخته بودن آن محصول است.، نیست که حداقل مردم خود تصمیم گیرنده نسبت به استفاده از این محصولات باشند یا خیر!

در شرایطی که ایران سرزمینی است که اکنون 1728 گونه‌‌ اندمیک (انحصاری) دارد، کشت گونه‌‌های تراریخته عرصه را برای گونه‌های بومی تنگ‌تر می‌کند. در عین حال به طور کلی میزان مشکلاتی که محصولات تراریخته ایجاد کرده‌اند بیشتر از مشکلاتی است که توانسته‌اند حل کنند و به‌طور مثال به ظهور علف‌های مقاوم در برابر آفت‌کش‌ها اشاره می‌کنند که با مقاومت علف‌ها و دیگر مشکلات، میزان مصرف مواد شیمیایی چند برابر می‌شود. از طرفی دیگر فواید ناشی از افزایش میزان تولید با پرداخت بهای بالاتر برای خرید بذر محصولات تراریخته خنثی می‌شود و از همه مهم‌تر این‌که به اعتقاد آنها از آنجا که بسیاری از کشورهای فقیر توانایی یا تمایل پذیرش این فناوری را ندارند نمی‌توان آن را راه‌حلی برای کاهش گرسنگی در جهان با توجه به افزایش جمعیت دانست.

پیدا کردن این‌که کدام گروه حقیقت را می‌گویند بر عهده این گزارش نیست ؛ اما یقینا این متن می‌تواند با پرسشی اساسی درباره سلامت و بهداشت فردی و محیطی شهروندان ایرانی تمام شود ؟ !

البته در رابطه با وضعیت گیاهان تراریخته در کشور پایگاه اطلاع رسانی “خبرنگار” از محمدرضا امیری کهنوج عضو کمیسیون کشاورزی مجلس پیگیر شدکه وی با بیان اینکه از جزییات قوانین استفاده و کاشت این محصولات اطلاع ندارد، گفت: به منظور اطلاع رسانی به مردم به جهت استفاده کردن یا عدم استفاده از این محصولات باید مسئولان ذی ریط ، کمیسیونی متشکل از کارشناسان متخصص موافق و مخالف این موضوع تشکیل دهند و نهاد مسئول به جمع بندی نهایی برسد و نتیجه را به صورت جامع و کامل ،محاسن و معایب این گیاهان و محصولات رابه اطلاع مردم برسانند تا خود آن ها در خصوص استفاده از این محصولات تصمیم بگیرند.

نمونه هایی از محصولات تراریخته

گیاهان تراریخته یکی از دستاوردهای مهم بیوتکنولوژی نوین در زمینه کشاورزی هستندکه در سال های اخیر بخشی از بازارهای غذایی دنیا را تسخیر نموده اند و به طور مداوم بر سطح زیر کشت این گیاهان و همچنین تعداد کشاورزانی که به کشت این محصولات می پردازند، افزوده می شود. با این وجود، هنوز استفاده از این نوع محصولات کشاورزی فراگیر نشده و عرضه محصولات تراریخته در برخی کشورها ممنوع می باشد. بنابراین، به دلیل جهانی شدن تجارت محصولات تراریخته، مقررات این نوع کشورها ایجاب می کند که محصولات وارداتی از نظر تراریختگی ژنتیکی بازرسی شوند. چنین بررسی هایی نیازمند به کارگیری روش های مناسب جهت تعیین حضور ژن های تراریخته در تولیدات کشاورزی می باشد. طبق قانون بین المللی ایمنی زیستی، واردات گیاهان تراریخته بدون مجوز کمیته ایمنی زیستی به داخل کشور ممنوع است، ولی چون بعضی از محصولات وارداتی به کشور از مبادی گمرکی وارد نشده وکنترل نمی شوند؛ لذا باید تراریخته بودن یا نبودن آنها، بخصوص فرآورده های موجود در بازار مصرف را مورد ارزیابی قرار داد. در این پژوهش تلاش شد تا محصولات تراریخته احتمالی موجود در بازار ایران، بر اساس روش های مرسوم مبتنی بر واکنش زنجیره ای پلیمراز(PCR) بررسی شوند. در مطالعه حاضر، نمونه هایی از محصولات کشاورزی شامل گوجه فرنگی، برنج، سویا، ذرت، کلزا و پنبه از منابع مختلف مانند فروشگاه ها، گلخانه ها، کارخانجات خوراک دام و طیور و دامپروری های بزرگ در سطح استان اصفهان جمع آوری شد تا به ظن تراریخته بودن، حضور ژن های ادغام شده خارجی در آنها ارزیابی شود. ابتدا با استفاده از آغازگرهای عمومیP35S F/R وNOS-1/NOS-3 که به ترتیب برای شناسایی پروموتور CaMV35Sو خاتمه دهنده NOS مورد استفاده قرار می گیرند، ماهیت تراریختگی این محصولات بررسی شد. در این پژوهش، نمونه های گوجه فرنگی، سویا، کلزا، پنبه و ذرت قطعات نوکلئوتیدی bp195، مربوط به قسمتی از توالی پروموتور P35S و bp 180مربوط به قسمتی از خاتمه دهنده NOS را تکثیر نمودند. همولوژی %100توالی نوکلئوتیدی این قطعات در مقایسه با نمونه های موجود در بانک ژنی تأیید نمودکه محصولات مورد بررسی به لحاظ ژنتیکی دست ورزی شده اند. در این آزمایشات هیچکدام از نمونه های برنج وارداتی قطعات مورد نظر را تکثیر ننمودند. برای شناسایی نوع ژن اضافه شده به این محصولات ترا ریخته، از آغازگرهای اختصاصی استفاده گردید. به منظور شناسایی گیاهان گوجه فرنگی تراریخته، جفت آغازگرPG F/R ، اختصاصی برای تکثیر آنتی سنس ژن پلی گالاکتوروناز، به کار رفت. تمام نمونه هایی که باند مربوط به پروموتورP35S یا خاتمه دهنده NOSیا هر دو را داشتند، باندbp 384 مربوط به قسمتی از آنتی سنس ژن PG را تکثیر نمودند که پس از توالی یابی و همردیف سازی، شباهت %100 این قطعه با بخشی از توالی ثبت شده ژن مزبور در بانک ژن محرز شد. با تکثیر یک باند 498 نوکلئوتیدی در نمونه های پنبه، کلزا و سویا ، طی استفاده از جفت آغازگر CP4-EPSPS F/R ، وجود ژن 5- انول پیروویل شیکیمات-3- فسفات سنتاز در آنها مورد تأیید قرار گرفت. توالی نوکلئوتیدی این قطعه با توالی قسمتی از ژن مزبور همولوگی 99% داشت. در شناسایی گیاهان ذرت تراریخته، از جفت آغازگرCry1A(b)F/R که برای تکثیر قسمتی از ژن اندوتوکسین Cry طراحی شده است، استفاده گردید و تمام نمونه های ذرت مورد بررسی، باندbp322 مورد نظر را تولید نمودند. توالی نوکلئوتیدی این قطعه ژنی نیز، با بخشی از ژن اندوتوکسین Cry شباهت %100 داشت. نتایج حاصل، تراریخته بودن نمونه های سویا، کلزا، پنبه و ذرت مورد بررسی را تایید نمود. در پژوهش حاضر، نمونه های برنج جمع آوری شده با هیچکدام از جفت آغاز گرهای مورد استفاده باندی تولید نکردند و به این ترتیب تراریخته بودن نمونه های برنج وارداتی تأیید نشد. نتایج این تحقیق نشان داد که محصولات تراریخته در بازار ایران وجود دارند، بدون آنکه مصرف کنندگان از ماهیت تغییر یافته آنها اطلاع داشته باشند.

محصولات ارگانیک یا تراریخته، کدام سرطان زا هستند؟

گسترش علم در چند سال اخیر تا به آنجا رسیده که با استفاده از تکنیک‌های ژنتیک در محیط آزمایشگاه و خارج از بدن مادر، گوسفند به‌دنیا می‌آید، می‌توان از بسیاری بیماری‌ها پیشگیری کرد، بیماری‌های جنین را در رحم تشخیص داد و… این واقعا جای حیرت و البته خوشحالی دارد. اما گاهی اوقات این خوشحالی از پیشرفت علم، چندان دوامی ندارد و جای خود را به نگرانی می‌دهد. این روزها صحبت‌های زیادی راجع به محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) در رسانه‌ها منتشر شده که بسیاری از این صحبت‌ها ضدونقیض است.

جایی می‌شنویم که محصولات تراریخته، سرطان‌زا هستند و باعث مقاومت نسبت به داروها می‌شوند، جایی دیگر و از زبان رییس انجمن ایمنی زیستی می‌شنویم که محصولات ارگانیک هم چندان ایمن نیستند و احتمال سرطان زایی برخی از آنها وجود دارد و… همه اینها باعث شده مردم سردرگم بمانند که چه غذایی باید مصرف کنند و از چه غذایی بپرهیزند. همین موضوع دغدغه مجله ما شد تا با دکتر آزاد عمرانی، عضو هیات‌رئیسه انجمن ارگانیک ایران و اتحادیه ملی محصولات کشاورزی گفت‌وگو کنیم. اگر می‌خواهید از سردرگمی رها شوید این مطلب را بخوانید.

تفاوت محصولات ارگانیک و تراریخته

دکتر عمرانی درباره ویژگی ها و خصوصیات محصولات ارگانیک و تراریخته به ما می‌گوید: محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته می‌شود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمی‌شود، یعنی برای تولید محصولات از روش‌های کاملا طبیعی استفاده می‌شود و هیچ‌گونه آسیبی نه برای انسان‌ها و نه برای محیط‌زیست وجود ندارد. اگر پس از بازرسی‌های گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود؛ محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آنها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.

به معنای عام یعنی محصولات را به شکل ژنتیکی دستکاری می‌کنند تا بتوانند به هدف خود در تولید محصولات دست یابند. به‌عنوان مثال یک ژن که سم تولید می‌کند را از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل می‌کنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت می‌کنند و دچار آفت‌زدگی نمی‌شوند. بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دستکاری می‌شوند. لذا از زمانی که این محصولات وارد چرخه غذایی زمین شدند، یعنی از 20‌سال پیش تا به حال، بحث‌ها و اما و اگرهای زیادی درباره آنها وجود داشته است.

روند تولید محصولات تراریخته

سازمان‌های متولی امور بهداشت، محیط‌زیست و کشاورزی در سطح جهان اظهارنظرات مختلف و ضدونقیضی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشته‌اند. به این ترتیب رفتار مردم هم درباره انتخاب این محصولات و در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است. اروپایی‌ها معمولا نسبت به سلامت محصولات غذایی خود ایمنی و دقت بیشتری را مدنظر قرار می‌دهند و تا حد زیادی از مصرف محصولات تراریخته رویگردان هستند و قفسه مغازه‌ها تا حد زیادی از این محصولات خالی شده، چون خریدار چندانی ندارند، بنابراین به‌طور کلی اقبال عمومی در سطح جهان، نسبت به این محصولات رو به کاهش است. سطح زیر کشت محصولات تراریخته هم اگرچه تا سال2014 روند افزایشی داشت اما در سال2015 زمین‌های کمتری به تولید این محصولات ادامه دادند. بنابراین تصمیم عمومی بر کاهش مصرف محصولات دستکاری شده، بوده است.

در ایران محصولات تراریخته تولید می‌شود؟

دکتر عمرانی صحبت‌های خود را این‌طور ادامه می‌دهد: آمار ضدونقیضی درباره تولید محصولات تراریخته در ایران وجود دارد. به ادعای برخی افراد، در سال‌های83 ، 84 و 85 تولیداتی از این محصولات در ایران داشته‌ایم و تحقیقی هم انجام شد و پژوهشگرانی ادعا کردند که 47درصد از برنج‌های موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بوده‌اند. در عمل وزارت کشاورزی اعلام می‌کند که تا به حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده است.

اما گزارش‌هایی وجود دارد که بدون رعایت اصول آزمایش‌های میدانی، بذر محصولات دستکاری شده در ایران کشت می‌شود که بذر همین محصولات می‌تواند به‌وسیله حشرات و پرندگان به نقاط دیگر منتقل شود و بدون اینکه اطلاع داشته باشیم، کشورمان را دربر بگیرد. این است که اظهارنظرات ضدونقیض درباره این محصولات نگرانی‌ها را بیشتر می‌کند. باید یک تیم متشکل از چند وزارتخانه و با یک رویکرد محرمانه این مسائل را بررسی کرده و به یک جمع‌بندی و تصمیم درست و قاطع برسند تا خیال مردم از بابت این قضیه راحت شود.

محصولات وارداتی تراریخته در بازار!

واردات محصولات تراریخته، طی این سال‌ها وجود داشته و الان هم متاسفانه وجود دارد. به لحاظ قانونی، واردات این محصولات توسط اظهار خود واردکنندگان مشخص می‌شود. یعنی وارد‌کننده اظهار می‌کند که یک محصول دستکاری ژنتیکی شده را وارد کرده و وزارت بهداشت براساس اطلاعات خود واردکنندگان این محصول را مورد بررسی قرار می‌دهد.

یعنی اگر یکی از واردکنندگان تراریخته بودن محصولات را عنوان نکند، احتمال دارد که بدون بررسی‌های بیشتر، این محصول وارد چرخه غذایی روزمره مردم شود، بنابراین امکان تخلف وجود دارد و تا به حال هیچ اظهارنظر صریحی درباره اینکه نظارت وجود دارد یا نه، انجام نشده است. در‌حالی که قوانین بین‌المللی به ما این اجازه را می‌دهد که جدای از ادعای تولیدکننده درباره سلامت محصول، در داخل کشور هم ارزیابی سلامت محصول انجام شده و بعد اجازه ورود کالا صادر شود.

سم گلایفوسیت سرطان‌زا نیست؟

این اظهارات در‌حالی است که دکتر عمرانی، عضو هیات‌رییسه اتحادیه ملی محصولات کشاورزی نظر دیگری در این باره دارد و می‌گوید: «مهم این است که استناد ما به چه مدرک و پشتوانه علمی باشد. به استناد تحقیقاتی که آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در سال2015 انجام داده است، سرطان‌زایی سم علف‌کش گلایفوسیت روی حیوانات به اثبات رسیده است. نتایج این تحقیقات هم در یک مجله معتبر پزشکی و سرطان‌شناسی چاپ شده است. به‌علاوه در یک نشست مشترک بین سازمان بهداشت

وزارت بهداشت چه کرده؟

این اقدام وزارت بهداشت قابل تقدیر است که محصولاتی که خود واردکننده آن را تراریخته عنوان می‌کند یا به‌هرحال مشخص می‌شود که تراریخته است را با یک برچسب مشخص می‌کند که خریدار با آگاهی نسبت به این موضوع، انتخاب خود را انجام دهد. الان بعضی محصولات مثلا بعضی روغن‌ها برچسب «دستکاری ژنتیکی شده» یا «تراریخته» دارند و می‌توان از این طریق آن را تشخیص داد. خریدار می‌تواند با دیدن برچسب روی محصول به تراریخته بودن یا نبودن آن پی ببرد، وگرنه به لحاظ شکل ظاهری یا طعم و مزه آن نمی‌توان به تراریخته بودن محصول پی‌برد. اگر از ظاهر محصول می‌شد تراریخته بودن آن را تشخیص داد که این همه جنجال برای بررسی بیشتر به‌وجود نمی‌آمد و در حقیقت در آزمایشگاه‌های مجهز می‌توان این موضوع را تشخیص داد. راه تشخیص برای مردم فقط برچسب محصول است.

محصولات ارگانیک سم‌زده می‌شوند؟

این اظهار‌نظر که محصولات ارگانیک به‌دلیل اینکه سم زده نمی‌شوند، دچار آفت و آفلاتوکسین می‌شود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب می‌شود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سم‌زده نمی‌شود اما برای مبارزه با آفت روش‌های خاصی وجود دارد و این‌طور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال است که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده است.»

آیا محصولات تراریخته مضر هستند؟

دکتر عمرانی درباره جدی بودن خطر محصولات تراریخته می‌گوید: به استناد اظهارنظر صریح سازمان بهداشت جهانی یکی از دلایل مقاومت انسان نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها، استفاده از محصولات تراریخته است. دلیل این موضوع این است که به محصولات تراریخته ژن مقاومت نسبت به آفات، عوامل میکروبی یا بیماری‌های گیاهی منتقل می‌شود.

این ژن‌ها به‌عنوان یکی از ابزارهای مهندسی ژنتیک است که به خورد جامعه داده می‌شود. این قضیه مثل یک جراح است که ابزار جراحی را در شکم بیمار جا گذاشته باشد. نتیجه هم می‌شود ساخت آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای قوی‌تر و مصرف بیشتر دارو با تاثیر کمتر. ابتلا به بیماری‌های دیگر را هم به این فهرست اضافه کنید.

دوسوی یک تناقض

اظهارنظرات مختلفی درباره محصولات تراریخته و مخاطرات این محصولات وجود دارد اما دکتر بهزاد قره‌یاضی، رییس انجمن ایمنی زیستی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره سم گلایفوسیت که در محصولات ارگانیک به کار رفته است، می‌گوید: «این سم سالم‌ترین سم موجود در دنیاست، به‌گونه‌ای که سمیت آن کمتر از نمک طعام است. بر این اساس گلایفوسیت که برای علف کشی استفاده می‌شود، احتمال ندارد کشنده باشد و اجلاس مشترک فائو و بهداشت جهانی نتیجه‌گیری کرده است که گلایفوسیت احتمال ندارد برای انسان ریسک سرطان‌زایی در پی داشته باشد.

به‌علاوه به گزارش منتشر شده از سوی آکادمی علوم آمریکا، در این گزارش با مشارکت صدها دانشمند از سراسر جهان، تمام گذشته مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته طی 20‌سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته و آینده آن پیش‌بینی شده است.»

چرا نباید به برنج ارگانیک اعتماد کرد؟

قره یاضی با تاکید بر این که محصولات تراریخته و ارگانیک به دنبال تغییر طعم محصولات نیستند، ادامه داد: به طور کلی قیمت محصولات ارگانیک از قیمت سایر محصولات کشاورزی بالاتر است؛ چون تولید آنها مشکل و گران است، به این دلیل که اگر بر روی زمینی که قرار است محصولات ارگانیک تولید شود، کود و یا سم استفاده شود، به مدت سه سال نباید کاشت انجام شود.

قره یاضی با اشاره به دلایل محال بودن تولید ارگانیک برنج توضیح داد: پیوستگی مزارع برنج در شمال کشور موجب شده تا آب یک مزرعه وارد سایر مزارع دیگر شود در حالی که در همه مزارع از سم برای از بین بردن آفات استفاده شده است. از این رو اگر مزرعه‌ای بخواهد تولید ارگانیک برنج داشته باشد، باید جلوی ورود آب مزرعه‌ای که سم خورده، گرفته شود.

جهانی و سازمان FAO‌، به این جمع‌بندی رسیدند که نتایج این گزارش‌ها درست بوده و باید بررسی بیشتر انجام دهند. جالب اینجاست که در نشست بعدی که سه ماه قبل صورت گرفت، استنادهای آژانس تحقیقات سرطان را مدنظر قرار ندادند. مثل این است که قاضی دادگاه، برخی شواهد را مورد توجه قرار ندهد و حکم دهد. این موضوع باعث شد که یک افتضاح بزرگ به‌وجود آید و مشخص شد که حتی یکسری بررسی‌ها را انجام نداده و سهل‌انگارانه از کنار آن گذشته‌اند. تا آنجا که در گزارش دفتر پاسخگویی دولت امریکا این عبارت قید شده که این یک اتفاق بی‌شرمانه بود که در ساختار دولتی امریکا رخ داد، بنابراین باید برای ادعاهای خود به اسناد اصیل استناد کنیم. مثلا برخی روسای انجمن‌های علمی به یک گزارش سازمان بهداشت جهانی استناد می‌کنند که هیچ موردی از مخاطرات محصولات تراریخته مشاهده نشده است، درحالی که این گزارش برای سال2010 است و قدیمی محسوب می‌شود.

د‌رحالی که مطالبی که ذکر کردم برا‌ی سال‌2015 به بعد است. این یک حقیقت است که شرکت تولید‌کننده بذر دستکاری شده، دانش بیشتری از سازمان غذا و دارو دارد و اگر بخواهد برخی مستندات را پنهان کند به‌راحتی می‌تواند این‌کار را انجام دهد. این است که سازمان بهداشت جهانی به مدارک شرکت‌های تولید‌کننده استناد می‌کند و مسئولیتی در این باره عهده‌دار نمی‌شود. به این ترتیب اگر اتفاق ناگواری رخ دهد هیچ‌کسی نمی‌تواند سازمان بهداشت جهانی را مواخذه کند زیرا عنوان می‌کند که ما مسئول نیستیم و تولیدکننده اطلاعات غلط در این باره ارائه داده است.‌»

ارگانیک‌ها از تراریخته‌ها خطرناک‌ترند؟

دکتر قره‌یاضی، رئیس انجمن ایمنی زیستی درباره محصولات ارگانیک هم به ایسنا گفته‌: «نتایج مقالات متعددی نشان می‌دهد که احتمال سرطان‌زا بودن آفلاتوکسین موجود در محصولات ارگانیک بیشتر از سرطان‌زایی محصولات غیرارگانیک است. از آنجا که سم به محصولات ارگانیک زده نمی‌شود، ممکن است آفات از این محصولات تغذیه کنند. تغذیه آفات از محصولات کشاورزی سوراخی را ایجاد می‌کند که این سوراخ مرکز رشد قارچ است. همین قارچ به آفلاتوکسین و سرطان منجر می‌شود.» در‌حالی که دکتر عمران نظر دیگری دارد و می‌گوید: «متاسفانه عده‌ای از دوستان توجیه کار نادرست خود را در خراب کردن همه چیز می‌دانند.

این رویه درستی نیست که به جای پاسخگویی برای رفتار خود، مسائل دیگر را پیش کشیده و اتفاقا اظهارات اشتباه هم مطرح کرد. وقتی ما می‌پرسیم که چرا محصولات تراریخته تولید یا وارد کشور می‌شود، می‌گویند چرا تا الان سکوت کرده بودید؟ پاسخ من این است که ما از زمانی که فهمیدیم واردات محصولات تراریخته انجام می‌شود اعلام مخالفت کردیم. بعضی‌ها برای اینکه به هدف خود برسند، هدف را وسیله قرار می‌دهند و هر اظهارنظر اشتباهی را بیان می‌کنند. بحث آفلاتوکسین به آسیب‌هایی بر‌می‌گردد که برای محصولات پیش می‌آید. در حقیقت وقتی به یک محصول کشاورزی آسیب فیزیکی وارد می‌شود، محل آسیب می‌تواند محل رشد قارچ‌ها و به‌دنبال آن آفلاتوکسین باشد.

بنابراین این قضیه ربطی به ارگانیک بودن محصول ندارد و برای هر محصول دیگری ممکن است این اتفاق بیفتد، بنابراین اگر اصول کشاورزی رعایت نشود و محصولات با سهل‌انگاری تولید شوند، این اتفاق خواهد افتاد. این اظهار‌نظر که محصولات ارگانیک به‌دلیل اینکه سم زده نمی‌شوند، دچار آفت و آفلاتوکسین می‌شود، علمی نیست و تشویش اذهان عمومی محسوب می‌شود. در محصولات ارگانیک هم اگرچه سم‌زده نمی‌شود اما برای مبارزه با آفت روش‌های خاصی وجود دارد و این‌طور نیست که محصول به حال خود رها شود. محصولات ارگانیک 11هزار سال است که غذای بشر را تامین کرده و امتحان خود را پس داده است.